Jednym z charakterystycznych zjawisk w sztuce XIX wieku było formowanie wspólnot artystycznych rozmaitych artystów. Grupy te nie miały charakteru formalnego, ale wypracowywały nowe podejścia w malarstwie lub rzemiośle artystycznym i podejmowały zapomniane wątki. Istotnym motywem było oddalenie od dużego miasta i przeniesienie się na spokojną wieś, która inspirowała; czasami kluczowe było powracanie do form lub treści minionych epok oraz uwypuklanie wątków ludowych i narodowych.
Znakomitym przykładem może być rosyjska kolonia o nazwie Abramcewo, położona kilkadziesiąt kilometrów od Moskwy we wsi o tej samej nazwie. Malowniczy krajobraz – ciche lasy zamieszkałe przez dziką zwierzynę, rzeki i stawy pełne ryb i drzewa owocowe.
W 1843 roku teren nabył Siergiej Aksakow (1791-1859), rosyjski pisarz, tłumacz, ziemianin. Urokliwość i zaciszność tego zakątka musiała bardzo na niego oddziałać, gdy w 1844 roku pisał do swego syna Iwana:
„[Abramcewo] to spokojne, odludne miejsce, które ma wszystko, czego potrzeba.”
Po śmierci Aksakowa jego córka sprzedała posiadłość Sawwie Mamontowowi. Był on zdolnym kupcem i przemysłowcem, pasjonatem sztuki, a zwłaszcza teatru, który wiedzę zdobywał dzięki podróżom do Włoch. Jego energia, pomysłowość i otwartość na nowe idee przyczyniły się do rozwoju Abramcewa. Czasy Mamontowa okazały się dla tego miejsca epoką świetności i blasku.
Pomysł zakupu Abramcewa zbiegł się ze śmiercią ojca Sawwy, jednego z największych potentatów rosyjskiej kolei. Dzięki temu syn odziedziczył pokaźną część fortuny. Dlatego właśnie działalność tej kolonii stanowi znakomity przykład relacji między przemysłem a inwestycją w sztukę w dziewiętnastowiecznej Rosji. Można powiedzieć, że działalność Abramcewa była zjawiskiem równoległym do Arts & Crafts Movement w Anglii (i równie ważnym), gdyż priorytetem była odnowa sztuk i rzemiosła z uwydatnieniem ludowego (rosyjskiego) pierwiastka.
Mamontow i jego żona Jelizawieta rozpoczęli od renowacji całej posiadłości, naprawy zabudowań (w tym dworu) i wzniesienia nowych elementów gospodarczych. Mamontowa była także zaangażowana społecznie i dążyła do podniesienia poziomu życia okolicznych chłopów. W 1873 roku wzniosła szpital, a rok później szkołę. Niedługo potem otwarto z jej inicjatywy warsztat stolarski, w którym młodzież mogła zdobyć fach.
Sawwie udało się namówić do współpracy wielu najznamienitszych rosyjskich artystów tamtego czasu. Byli to: Ilja Riepin, Walentin Sieriow, Wiktor i Apolinary Wasniecow, Elena Polienowa, Konstantin Korowin, Michaił Nesterow, Michaił Wrubel i wielu innych.
Wyjątkowym elementem działalności całej kolonii był warsztat, założony w 1884 roku, którym kierowała Polienowa. Pracowali tam rzemieślnicy z pobliskich wsi. Wytwarzano tam naczynia, meble (półki, ławy, drzwi), kołowrotki i przedmioty codziennego użytku (np. ramki do lusterek). Przez siedem lat, aż do roku 1892, wykonano tam ponad 100 projektów mebli i innych drewnianych wyrobów. Działalność tego świetnie prosperującego warsztatu była możliwa dzięki współpracy zarówno okolicznej ludności wiejskiej, znającej folklor, razem z wykształconymi artystami i intelektualistami. W niedalekiej miejscowości Kotkowo znajduje się manufaktura rzemiosła artystycznego, do dziś kontynuująca tradycje Abramcewa.
To także w Abramcewie wymyślono słynną matrioszkę (projekt stworzył Siergiej Maljutin, a model wykonał Wasilij Zwjozdoczkin). Drewniane lalki zostały zaprezentowane na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 roku, gdzie zdobyły brązowy medal.
Wasilij Polienow i Wiktor Wasniecow wspólnie zaprojektowali kościół (pod wezwaniem) Ikony Zbawiciela, Nie Ludzką Ręką Uczyniony (Acheiropoietos). Miał ucieleśniać nie tylko idee estetyczne, ale i duchowe.
To, co zwraca uwagę w całej konstrukcji to wyraźna „konturowość” (poszczególne bryły są od siebie oddzielone), niewielki rozmiar budowli oraz płaskorzeźbione detale wykonane z wapienia. Kopuła spoczywająca na masywnym bębnie przykrywała początkowo wysoki dach. Polienow nie dokończył realizacji i zostawił ją Wasniecowowi. Ten zmienił proporcje, podniósł ściany i obniżył dach. Poprzez przesunięcie okien z północy na południową fasadę udało się wprowadzić do środka więcej światła. Całość zyskała proporcje i harmonię, dodatkowo pasującą do zacisznego parku w Abramcewie.
Grupa podkreślała pierwiastek ludowy, chłopski, „niski”, prosty w sztuce. Uważa się, że miała duży wpływ na architekturę i wzornictwo przełomu wieków. Polienowa w swoich wspomnieniach pisała, że było to środowisko, w którym poszukiwano estetycznej harmonii.
Ta jedność przejawiła się właśnie przede wszystkim przy wznoszeniu i dekorowaniu cerkwi, która miała złączyć komunę artystów, zaś formy świątyni miały przypominać o pierwiastku ludowym, ruskim. Dlatego mówi się o Abramcewie jako o przykładzie „jedności sztuk”, kompleksowości działania wszystkich artystów pracujących w tej kolonii. Najlepszym podsumowaniem jest motto „piękno pożyteczności – pożyteczność piękna”, ponieważ twórczość Wasniecowa, Wrubela, Polienowej i ich towarzyszy to synteza funkcjonalności, użyteczności, ale i estetyki.
U schyłku życia Mamontowa kolonia zaczęła podupadać, a jej właściciel popadł w problemy finansowe. Po rewolucji bolszewickiej Abramcewo zostało odebrane właścicielom i upaństwowione. Córka Sawwy, Aleksandra, została pierwszą kuratorką miejsca zamienionego na muzeum. Właściwa ranga zgromadzonego tam dziedzictwa została przywrócona dopiero w 1995 roku.
Śledząc historię tego miejsca można zrozumieć, dlaczego tak wiele wybitnych osobistości znajdywało tam przestrzeń sprzyjającą tworzeniu i skupieniu. Prawie każdy z nich był wszechstronnie wykształcony i nie zajmował się wąskim wycinkiem sztuki, ale wszystkim naraz: malarstwem, grafiką, architekturą, sztuką użytkową. Abramcewo w polskiej literaturze przedmiotu pozostaje słabo opracowane. A była to prawdziwa perła wśród artystycznych ugrupowań, przez lata przyciągająca rozmaitych twórców. Pozostaje nią nadal, otoczona dziką przyrodą, z dala od dużego miasta i zgiełku.
Anna Stępniak
Bibliografia:
- Oficjalna strona Muzeum – abramtsevo.net
- Abramcevo, E.R. Arenzon et al., Leningrad 1988
- Brumfield W., A history of Russian architecture, Washington 2004
- Brumfield W., The Origins of Modernism in Russian Architecture, Berkeley: University of California Press, 1991