„Zabytki kultury żydowskiej w Polsce” to książka, którą znalazłam niedawno w jednej z moich ulubionych warszawskich księgarń. Po jej przejrzeniu upewniłam się, że muszę ją mieć na półce. Dlaczego?
Lubię badać, lubię poznawać świat. Chcę też wiedzieć jak najwięcej o Polsce. Nie chcę w tym wpisie zagłębiać się w historię, bo ona już była i już jej nie zmienimy. Zamiast tego warto się odrobinę rozejrzeć w swoim mieście, powiecie lub województwie i znaleźć to, co na pozór wydaje się dość ukryte.
Już na wstępie autorzy przewodnika podają, że w granicach współczesnej Polski zachowało się 330 synagog oraz sztibli (sztibl to mały dom modlitewny). Czyli mniej więcej 1/4 z tego, co było przed wojną (rzecz jasna, na większym obszarze). Zachowało się także 1200 cmentarzy. Nieco dalej znajdują się wyjaśnienia dotyczące judaizmu, objaśnienia terminów, opis dziejów Żydów w Polsce. Pierwsze źródła polskie dotyczące osadnictwa żydowskiego pochodzą z XII wieku. W 1153 roku zakupiono od żydowskich mieszkańców wieś Tyniec, przeznaczoną na budowę klasztoru. Inną ciekawostką jest fakt, że już w XVI wieku powstawały na ziemiach polskich ośrodki drukarstwa w jidysz i hebrajskim (np. w Heliczowie).
Z kolei na ziemiach zajmowanych przez Zakon Krzyżacki obowiązywał przepis zakazujący Żydom osadnictwa i przebywania na terenie państwa krzyżackiego. Na Warmii zachowała się synagoga w Barczewie, wzniesiona w połowie XIX wieku.
Białystok to niegdyś jedno z największych skupisk Żydów na Podlasiu. Braniccy, którzy dokonali lokacji miasta, zachęcali starozakonnych do osiedlania się, m.in. budując synagogę. Nie każdy wie, że w XIX wieku miasto to było nazywane „Manchesterem Północy” z uwagi na intensywny rozwój gospodarczy. Sukces ten był związany z rozwojem włókiennictwa oraz doprowadzeniem linii kolejowej.
Fabrykanci i przemysłowcy wznosili okazałe kamienice. Jedną z nich jest białostocka kamienica Cytronów przy ulicy Warszawskiej. Zachowały się secesyjne fragmenty: klatka schodowa oraz sufity ze sztukaterią. Dziś kamienica jest siedzibą Muzeum Historycznego.
W Wielkopolsce Żydzi osiedlali się w XIII i XIV wieku. Ich prawa określał statut kaliski z 1264 roku. W szesnastym stuleciu w Poznaniu nastąpił rozkwit kultury żydowskiej i nauk talmudycznych. Jak piszą autorzy, znajomość medycyny wśród Żydów sefardyjskich spowodowała, że poznańscy lekarze żydowscy słynęli w całej Rzeczypospolitej.
W Lesznie, w miejscu dawnej synagogi, zmodernizowanej w 1905 roku, znajduje się muzeum. Udało się odtworzyć architekturę wnętrza. Na ścianach zachowały się resztki polichromii.
Kalisz to z kolei najstarsza na ziemiach polskich gmina żydowska. Obecnie zachował się cmentarz, na którym udało się zrekonstruować część nagrobków. W Łodzi istnieje synagoga Reicherów, wzniesiona pod koniec XIX wieku. Do dziś służy wiernym.
Nie tylko Leżajsk jest ważnym ośrodkiem chasydów. Aleksandrów Łódzki to również miejsce ważne dla chasydyzmu. Okazały dwór cadyków Danzigerów istnieje nadal, choć nie pełni już żadnej funkcji religijnej.
W Warszawie żydowscy mieszkańcy rozpoczęli osiedlanie się w XV wieku. Jedną z najcenniejszych i najpiękniejszych budowli była synagoga na Tłomackiem, powstała według projektu Leandro Marconiego w 1878 roku. Była to wspaniała neoklasycystyczna budowla, jeden z wyrazistych punktów Warszawy przedwojennej.
Płońsk to miasto pierwszego premiera państwa Izrael, Dawida Ben-Guriona. Obecnie znajduje się w nim częściowo zachowany cmentarz oraz dom, w którym Dawid Grun (właściwe nazwisko) mieszkał z rodziną.
W Szydłowcu, który rozwijał się intensywnie w XVI wieku, dzięki Mikołajowi Szydłowieckiemu, zachował się jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce, założony w osiemnastym stuleciu. Dziś nekropolia zajmuje 2,8 ha i liczy 3100 macew.
To zaledwie wycinek przedstawionych zabytków. Atutem książki jest jej zręczne skomponowanie, dodanie map oraz słowniczka. Całość uzupełniają zdjęcia. Znajdują się w niej również bardzo przydatne wskazówki dotyczące zwiedzania.
Zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Przewodnik
wyd. Carta Blanca 2011
Anna Stępniak